W drugiej po Nawiedzonym Domu na Wzgórzu kanonicznej powieści gotyckiej Shirley Jackson nie ma żadnej prawdziwej lub domniemanej siły nadprzyrodzonej, a jednak roi się w niej od duchów, choć nie dosłownie.

Zawsze mieszkałyśmy w zamku (1962) to horror psychologiczny, który znacznie wyprzedził swoje czasy. Mija sześćdziesiąt lat od premiery, a mam wrażenie, że mógłby ukazać się teraz i idealnie wpisałby się w ramy współczesnego horroru, który nie jest już taki sam jak kilkadziesiąt lat temu. Być może dlatego powieści Jackson zbierają tak różne opinie, w tym wiele negatywnych – że nudne, że wolne tempo, że niestraszne. Tutaj nie ma żadnych potworów wyskakujących zza rogu ani litrów rozlanej krwi, więc jeśli ktoś nastawia się na tego typu horror, rzeczywiście może być zawiedziony. W takim razie co takiego wyjątkowego jest w historii zamkniętych w domu sióstr Blackwood, że od dekad nie schodzi z ust czytelników i powstają kolejne ekranizacje?

Dwie siostry

Sześć lat temu w rodzinie Blackwoodów wydarzyła się tragedia – czworo z siedmiorga jej członków zmarło podczas kolacji po zjedzeniu arszeniku dodanego do cukru. Przy życiu pozostał stryj Julian i siostry: obecnie dwudziestoośmioletnia Constance i dziesięć lat młodsza Mary Katherine, zwana Merricat. Julian miał dużo szczęścia, a Merricat odbywała karę w swoim pokoju, więc ominął ją posiłek. Constance zaś, która w ogóle nie jadła cukru, została z miejsca pierwszą podejrzaną, ale ostatecznie uniewinniono ją wobec braku dowodów. Od tego czasu nie wychodzi z domu dalej niż do ogrodu, w obawie przed nienawiścią mieszkańców miasteczka, przekonanych, że jest winna i ominęła ją kara. Stary stryj porusza się na wózku, więc jedyną osobą mającą kontakt ze światem jest Merricat. Dwa razy w tygodniu wychodzi po zakupy, a każde wyjście jest walką z ciekawską i okrutną społecznością.

Ich życie w odosobnieniu może przebiegałoby spokojnie, ale rutynę zaburza przyjazd kuzyna Charlesa. Merricat szczególnie dotkliwie przeżywa jego obecność, ponieważ już wcześniej czuła się „ostrzeżona” przed gwałtowną zmianą – książka, którą przybiła do drzewa jako amulet ochronny, spadła. Dziewczyna uważa to za znak, więc ze wszystkich sił próbuje pozbyć się kuzyna z domu i nie ukrywa swojej wrogości. Julian uważa, że przybył tylko w poszukiwaniu pieniędzy jego zmarłego brata. Tylko Constance jest miła dla Charlesa, ale to nie wystarczy i konflikt rodzinny przybiera na sile.

„Nazywam się Mary Katherine Blackwood”

Historia opowiedziana jest z perspektywy osiemnastoletniej Merricat. Z jednej strony od razu widać, że znacznie różni się od przeciętnych mieszkańców miasteczka, a nawet domowników, więc jej relację należałoby traktować z przymrużeniem oczu. Jednak z drugiej nie jest to takie proste i w konsekwencji łatwo przyjąć jej punkt widzenia i traktować jak obiektywnego narratora wszechwiedzącego, jest to niemal automatyczne. I chyba właśnie w tym tkwi największa siła tej powieści. Jackson sprawia, że czytelnik niemal „staje się” Merricat, patrzy przez pryzmat jej wykrzywionej psychiki i przyjmuje go jako rzetelny instrument poznawczy. To pułapka, ale ominięcie jej sprawi, że doświadczenie tej lektury nie będzie pełne. Sama widzę to dopiero po drugim czytaniu.

Merricat to co najmniej wyjątkowa postać. Niby jest już dorosła, ale zachowuje się jak dziecko: marzy o domku na Księżycu, ma swoje dziwne, małe rytuały, zamyka się w swoim świecie, a jej reakcje są często zbyt emocjonalne. Jednocześnie jest pełna złości i nienawiści w stosunku do członków społeczności i kuzyna, życzy im śmierci i nie miałaby problemu z zadaniem im cierpienia. Już w pierwszym rozdziale podczas jej wizyty w miasteczku widać tę dwoistą naturę dziewczyny. Można to złożyć na karb traumatycznych wydarzeń i reakcji na to, w jaki sposób inni traktują ją i jej rodzinę. Dorośli są w swojej niechęci subtelniejsi, ale dzieci jeszcze tego nie potrafią i szykanują ją wprost.

Inaczej sprawa przedstawia się z członkami rodziny, szczególnie Constance, którą Merricat kocha całym sercem, aż zbyt zaborczo. Chce ją chronić i zrobi wszystko, aby zapewnić jej bezpieczeństwo. Czasem wydaje się, że starsza siostra niemal zastępuje jej matkę – to ona jest bardziej racjonalna, u niej Merricat szuka pocieszenia, ona dba o dom i ogród, a więc o dobre warunki. Opiekuje się też stryjem. Gdy przybywa Charles, dziewczyna czuje się zazdrosna o Connie i jest to kolejny czynnik budzący jej wrogość. O głównej bohaterce można na pewno powiedzieć więcej, ale zdradziłoby to fabułę. Już sama jej kreacja jest wartością samą w sobie i choćby dla niej warto przeczytać tę książkę.

Społeczność duchów

Ale Zawsze mieszkałyśmy w zamku to nie tylko Merricat Blackwood. Na uwagę zasługują też mieszczanie jako bohater zbiorowy, z ich okrucieństwem, wścibstwem i ograniczeniem. Zepchnęli siostry na margines społeczny, a one nauczyły się z tym żyć, bo nie miały innego wyjścia. Funkcjonują w poczuciu kruchego zawieszenia broni – sześć lat to może niewiele, ale wystarczająco długo, żeby ludzie zaczęli żyć własnym życiem. Jednak gdy sąsiedzi wyczuwają okazję, cała ich nienawiść znajduje ujście i maski opadają. Małomiasteczkowe społeczeństwo u Jackson jest opresyjne, wymagające absolutnego dostosowania się, a wszelkie odstępstwa, prawdziwe lub wyimaginowane, surowo karze. Nieważne, że Connie nie udowodniono winy – oni już ją osądzili i wydali wyrok. Los kobiety w takim społeczeństwie jest zobrazowany też w opowiadaniach ze zbioru Loteria. Mieszczanie z tej powieści niczym się nie różnią od tych z tytułowego utworu.

Książka miała być pełna duchów – i jest. Duchy zmarłych członków rodziny nie dają o sobie zapomnieć, czy to za sprawą sąsiadów, czy Charlesa. Sam kuzyn „nawiedza” siostry, Merricat wprost nazywa go duchem i chce go wypędzić. Ostatecznie bohaterki też zaczynają żyć jak duchy, na końcu prawie dosłownie się nimi stają. Poddają się całkowitej dobrowolnej izolacji, inni straszą nimi dzieci, ale nareszcie czują się szczęśliwe, bo bezpiecznie jest tylko w zamku. W końcu pozostali ludzie snujący się po miasteczku, martwi za życia, dla których jedyną rozrywką jest kogoś pognębić i postraszyć. A kto jest lepszym celem niż morderczyni i to z „lepszej”, bogatszej od nich rodziny?

     Całe miasteczko było odlane z jednej formy, jednego czasu i stylu, jak gdyby ludzie i sklepy sprawiały wrażenie ustawionych w bezmyślnym pośpiechu, by zapewnić schronienie ludziom niechlujnym i niemiłym […]. Może ktoś zawładnął tymi wspaniałymi domami – karząc Rochesterów i Blackwoodów za zło ukryte w ich sercach – i uwięził w miasteczku? Może ich powolny rozkład odzwierciedlał brzydotę mieszkańców? Rząd sklepów przy Main Street był monotonnie szary. Właściciele mieszkali na piętrze w zwykłych mieszkaniach, a zasłony w ich oknach były blade i bezbarwne; każda barwa blakła szybko w tym miasteczku. To nie Blackwoodowie rzucili urok na miasteczko; należało ono do mieszkańców i stanowiło jedyne odpowiednie dla nich miejsce.

     Zbliżając się do rzędu sklepów, zawsze myślałam o zgniliźnie, o palącej, czarnej, bolesnej zgniliźnie, która drąży od środka i przynosi straszne cierpienie. Tego im życzyłam (s. 14–15).

Kultowe powieści

Zawsze mieszkałyśmy w zamku czuć podskórnie narastającą paranoję głównej bohaterki, zaczyna się ona udzielać, a każde nawet drobne zdarzenie urasta do znaku, zapowiedzi nieszczęścia. Wreszcie ono się wydarza, ale raczej na zasadzie samospełniającej się przepowiedni. Podobnie jak w Nawiedzonym Domu na Wzgórzu wiele rzeczy jest tu zawarte między wersami, co sprawia, że powieść może wydawać się niejasna a wątki niewyjaśnione. Nic tu nie jest takie, jakie się wydaje, bo wydarzenia są przefiltrowane przez specyficzny umysł. Nawet pozornie prosta relacja sióstr być może jest bardziej skomplikowana.

Nawiedzony Dom na Wzgórzu zawiera więcej elementów horroru i chyba dlatego przeważnie jest bardziej ceniony przez fanów gatunku. To Dom, a więc element świata zewnętrznego, jest źródłem lub katalizatorem „zła”, a tutaj są nimi „tylko” ludzie. Również sposób opowiadania – narracja trzecioosobowa w Nawiedzonym i pierwszoosobowa w Zamku – wpływa na odbiór czytelnika. W drugiej z nich narratorka jest całkowicie niewiarygodna, a to, co wydaje się z jej punktu widzenia ważne, jest błahe, za to rzeczy naprawdę przerażające są dla niej zwyczajne. Tutaj nie boją się bohaterowie, tylko czytelnik.

Nie wiem, czy można powiedzieć, że któraś z tych powieści jest „lepsza”. Obie są kanoniczne i odegrały ważną rolę, wywierając wpływ na wielu późniejszych autorów. Fani horrorów, thrillerów i powieści psychologicznych naprawdę powinni dać im szansę, nie zważając na wiele negatywnych opinii. Do tych książek trzeba po prostu innego nastawienia.

Redakcja i korekta: Grzegorz Antoszek
  • TYTUŁ - Zawsze mieszkałyśmy w zamku
  • TYTUŁ ORYGINALNY - We Have Always Lived in the Castle
  • AUTOR - Shirley Jackson
  • TŁUMACZ - Ewa Horodyska
  • WYDAWCA - Replika
  • ROK WYDANIA - 2021
  • LICZBA STRON - 224

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *