„Putin” – M. Gessen

Nastał taki moment historii, że wiele osób chciałoby dowiedzieć się czegoś więcej o obecnym władcy Rosji. Czym kieruje się umysł, który rozkazał rozpętanie pełnoskalowej wojny w Europie, który pozwala, by jego wojska dopuszczały się mordów na ludności cywilnej, który doprowadził do bezprecedensowych sankcji gospodarczych dotykających jego kraj i który podjął tak nieracjonalną z zachodniego punktu widzenia decyzję? Masha Gessen próbuje pokazać nam jego twarz.

Człowiek znikąd

Książka ta powstała dekadę temu, zatem na swój sposób jest już opracowaniem historycznym i nie uwzględnia całej „kariery” Putina w jego drugiej prezydenckiej odsłonie (po przerwie na Miedwiediewa w latach 2008–2012, gdy Putin był formalnie premierem). Druga kadencja, która z perspektywy czasu jest o wiele „bogatsza” w wydarzenia (zajęcie Krymu i Donbasu w latach 2014–2015, umacnianie władzy politycznej, obecna wojna w Ukrainie), nie jest zatem przedmiotem tej publikacji. W tym wypadku nie jest to jednak wada, Autorka dość mocno koncentruje się bowiem na samej drodze do władzy i budowaniu obecnej pozycji przez Putina. Dla mnie to jest szalenie ważny okres – chcę odnaleźć przyczyny dzisiejszego zachowania i zwykle wierzę, że gdzieś tam możemy je zlokalizować – w jakichś wydarzeniach i postawach. Uważne studiowanie przeszłości pozwala mi bowiem lepiej zrozumieć teraźniejszość. To oczywiście bardzo trudne, gdyż łatwo wpaść w tanie psychologizowanie, zwłaszcza gdy brakuje materiału badawczego. A zwykle brakuje, gdyż początki kariery zazwyczaj obarczone są brakami w pamięci świadków i ubóstwem materiału faktograficznego. Szeregowy urzędnik, a takim był Putin, nie stoi w blasku fleszy i mało kto szczegółowo notuje jego poczynania.

Autorka unika na szczęście tych błędów, koncentrując się na tym, co naprawdę wiemy. Analizuje więc jego bezbarwną karierę w szeregach KGB i jego „drezdeńskie” doświadczenia, równie mało ekscytujące, co nudny film. Zwraca uwagę na niektóre elementy, być może ważne, na przykład powtarzający się w relacjach świadków motyw tego, że młody Władimir walczył do upadłego, gdy uznawał, że sprawa jest tego warta. Niemniej, co może być wadą, sama Autorka jest chyba nieco zaskoczona, czemu tak bezbarwna postać została nagle następcą Jelcyna. Widzi w tym dużą rolę ówczesnych oligarchów, którzy chcieli mieć na czele swoistą marionetkę, ale nie docenili wytrawnego gracza. Z drugiej strony jest tam niewypowiedziana sugestia o roli służb, które chciały wrócić „do gry” po okresie smuty po upadku ZSRR. Gessen nie eksploruje tego wątku, nie mając dostatecznego materiału badawczego, ale w mojej opinii przydaje to wartości książce, gdyż unikamy spekulacji.

Warte uwagi są celne obserwacje i uwypuklenie charakterystycznych dla Putina zachowań, jak te, gdy w latach 90. uczestniczył jako szeregowy członek delegacji Rosji w rozmowach o bezpieczeństwie w Wiedniu. Gessen przypomina, że kiedy ówczesny prezydent Estonii nazwał okres ZSRR okupacją Estonii, młody Putin bez słowa i jako jedyny opuścił salę, głośno trzaskając drzwiami.

So, it is begun

Potem Autorka gładko przechodzi do okresu pierwszej prezydentury. Zbiera tutaj teoretycznie przecież znane wydarzenia, proces Chodorowskiego, przejmowanie mediów, trucie polonem przeciwników politycznych za granicą i wreszcie prowokacje, jak ta w Teatrze na Dubrowce czy w Biesłanie. Teraz wiemy już więcej i widzimy inaczej, a więc także nasze podejrzenia sięgają głębiej niż wtedy, gdy te wydarzenia miały miejsce. Gessen była ich świadkiem jako korespondentka, więc opisuje je z pewnej perspektywy.

Wartością tej pracy jest jednak zebranie tych wszystkich epizodów i wykazanie, jak wiele wiedzieliśmy o istocie reżimu putinowskiego już w latach 2010–2012, ale nie chcieliśmy tego widzieć. Ostatnio miałem okazję czytać wspomnienia Obamy z czasów jego pierwszej kadencji – nawet teraz były prezydent USA pisze sporo o nadziei na reset. To już zapewne będzie praca dla historyków i ludzi, którzy napiszą historię tych wydarzeń, gdy ja będę co najmniej staruszkiem, ponieważ wtedy będzie na to i pewna perspektywa, i większy dostęp do dokumentów, lecz dziś wygląda to na naiwność albo ostatnią szansę na „opamiętanie się” dla Rosji. Szansę, którą Rosja postanowiła sprzedać za miraże o imperium, które dzisiaj roztrzaskiwane jest przez ukraińskie Bułaty, Bayraktary, Javeliny i Neptuny.

Niezależnie od tych obserwacji widać, jak bardzo system budowany w Rosji był autokratyczny z coraz mniejszą przestrzenią dla wolnych umysłów. Kapitalizm w wydaniu zachodnim miał jednak nader często nadzieję na demokratyzację poprzez rozwój gospodarczy – niestety historia ostatnich dwudziestu lat pokazuje, że rozwój gospodarczy wcale nie potrzebuje wolności i wartości te nie są aż tak powiązane. Aczkolwiek widać też, jak bardzo autorytaryzmy są niesprawne jako systemy władzy.

Smutny koniec początku

Masha Gessen musiała w końcu uciec z Rosji – jako osoba LGBT+ jest na ostrzu rozpętanej przez Putina kampanii oszczerstw. Kampanii, która ma odwrócić uwagę od nieprawidłowości przy wyborach, czego następstwem były wielotysięczne demonstracje. Kampanii niestety skutecznej. Co ciekawe, o czym Gessen już nie pisze, zbiegło się to ze zwiększonym wsparciem finansowym, organizacyjnym czy ideologicznym ze strony Kremla dla różnego rodzaju skrajnie prawicowych, anty-LGBT i innych tego typu organizacji. To już smutne epitafium dla tych wszystkich, którzy wierzą, że na wykluczeniu i nienawiści można budować stabilny porządek społeczny.

Pomimo swojej szczupłości jest to w mojej ocenie nadal niezwykle cenna publikacja, zwłaszcza teraz będzie zapewne wysyp i nadmiar różnego rodzaju relacji, wspomnień i sensacyjnych doniesień. Praca Gessen jest może nieco surowa, na pewno nie wyczerpuje tematu i zdecydowanie trzeba uzupełnić ją pełniejszą pracą (zwłaszcza taką, która obejmuje okres po roku 2014), niemniej warto po nią sięgnąć.

Redakcja: Grzegorz Antoszek
Korekta: Anna Kurek